Kader Abdolah: Voordat het laat wordt.

 Ahura Mazda schiep het universum, eé'n grote witte koe en mals knapperig gras.

 Abdolah gaat na 30 jaar ballingschap, waarin hij zich ontwikkelde als een gerenommeerd en gewaardeerd schrijver, terug naar Iran. Een riskante onderneming tijdens dit bewind van de ayatollah's ( ooit zat hij in het verzet ) . Zijn reis zal illegaal en met een vals paspoort plaats gaan vinden. Van Koerdistan in Irak naar Koerdistan in Iran. Hij doet dat via een smokkelroute, geholpen door zwijgzame, anonieme helpers. Per motor, per bus en deels met een witte koe.

Hij start in Irbil, hoofdstad van Iraaks Koerdistan. Hij wil naar huis, naar zijn inmiddels 100 jarige demente moeder. Ook wil hij gaan schrijven in de oorspronkelijke taal die hoog in de bergen gesproken wordt. Onderweg,  achter op de motor en verkleed als Koerd ervaart hij angst en ook de pracht van de Melkweg boven hem. Hij denkt aan Ahura Mazda, die 7 verdiepingen in de hemel bouwde met 7 grote sterren. Ook droomt hij over een bijeenkomst van zijn familie en krijgt flashbacks van de excutie van 2 vrienden.

Onderweg wordt een zeer oude riem gevonden die dateert uit de periode 585 - 550, de tijd van koning Astyages. De laatste koning van de Meden. Zijn dochter Mandane hij droomt dat uit de buik van zijn dochter een wijnstok groeit die de wereld verovert. Is er een zoon op komst ? Ja, dat wordt Cyrus. Die moet gedood worden, maar wordt bij herders ( Harpagus ) ondergebracht. Op zijn 10de keerde hij terug aan het hof. Later verslaat hij Astyagus. Alles volgens Herodotus en in Babylon.

Hij komt bij het dorp Iranshaar temidden van de groene ( gesteente ) bergen. Hij ervaart intense schoonheid als hij de bus verlaten heeft en verder te voet gaat. Wandelend met een lamp langs de rivier. Hij ziet geelgroene vliegende mieren die geduldig klei uit de rivier halen om hun nest te bouwen.

 

 Hij komt in Hamadan, een stad met zeer oude historie ( is inmiddels werelderfgoed ). De stad ligt op 1850 meter hoogte onder de berg Alwand ( 3574 m ). Gesticht door de Meden. De stad werd later enkele keren verwoest en opgebouwd.

Kader trekt zij Koerdische kleding uit ( te opvallend ) in het plaatselijke mausoleum voor de arts ) Avicenna en koopt een kostuum. Dit levert hem een goed gevoel, een mooie herinnering ( eerste pak als kind ) en status op. Avicenna, aan wie dit mausoleum is toegewijd was een beroemde Iraanse arts en wetenschapper. Aristoteles was zijn inspirator. Hij is ook de man die in 1006 getuige is van het exploderen van een Supernova. Een noviteit ! 

Inmiddels bezoekt Kader de bazaar om iets voor zijn moeder te kopen, maar het is kwalitatief niet best. Hij gaat een oorspronkelijk Meeds gerecht eten ( warme groente ) met een kopje thee. Een koopman, die hem herkent als safraanhandelaar ( familiebedrijf vroeger ) geeft hem een cilinder van klei. Een zgn. Cyruscilinder, die hij eerder in het Britisch Museum gezien had. eR staat een tekst op. Het brengt hem bij het verhaal van de Babylonische God Marduk. EEn goedwillende God die Cyrus geweldloos Babylon laat innemen en de Joden laat terugkeren uit ballingschap.

Voor hij de bus naar Sultanabad neemt ontmoet hij een oude demente vrouw die hem zegt dat hij een grote witte koe met gouden horens gaat ontmoeten. Hij herinnert zich dat hij als 18 jarige een meisje helpt een horloge te kopen. Hij is verlegen, maar maakt het later goed met zijn boek 1000 en 1 nacht, waarin hij laat zien hoe vrouwen in elkaar zitten.

De bus zet hem af op een plein. Er is geen andere. Hij wacht. Dan komt er een bestelauto met een grote witte koe aan bord. Hij kan meerijden, maar in de bergen is de koe te zwaar. Kader en de koe stappen uit en gaan naar het volgende dorp lopen. Giria. Hij wordt herkend door de vroegere loopjongen uit het saffraanbedrijf: De zoon van Akbar is terug. 

 Kader komt thuis bij zijn moeder. Ze herkent hem niet. Wel is er een jongen Ismael die samen met zijn moeder voor de verzorging zorgt. Hij blijft slapen, maarwil uiteindelijk in het observatorium gaan wonen en schrijven. Hij heeft het geërfd. Het ziet er onveranderd uit en onder de spinnen.

Samen met een oude arts maakt hij de blauwe geglazuurde koepel en de dakpannen schoon. Voegen doen ze met vulkanische klei. De anderen komen helpen schoonnmaken en in de werkplaatts vinden zij onder het hooi een oude ford in goede staat. Als hij naar de vulkaan kijkt en zo bezig is wil hij hier nooit meer weg. Hier is hij thuis.......En voor het te laat is.

Hij refereert aan Homeros en Odysseus. De hele wereld rondtrekken, van alles meemaken en tenslotte thuis komen voor het laat wordt. 

De eigenaar van de koe laat niets meer van zich weten. De koe zelf wordt een voor die streek zeldzame bron van melk, boter en kaas. Dat wordt gedeeld met de dorpelingen. Een keer proberen 3 gewapende baardmannen de koe mee te nemen, maar deze loopt weg en verzet zich tot het uiterste. Uiteindelijk haken de mannen af. Kader ziet het, maar kan niets doen. Zijn moeder wel, met warme welk en stelligheid.

Hij heeft uitzicht op de slapende stratonvulkaan Damavand, hoogste punt van Iran en de Elbroes. 5671 meter. Wordt ook tegenwoordig nog veelvuldig beklommen.Binnenin leeft een 3 koppige draak: Azhi Dahaka, volgens een Zoroastische tekst. Ook is deze berg symbool van verzet tegen despotisme. 

Hij beschrijft een spirituele ervaring als hij op een ochtend getroffen wordt door de lichtstralen die vanachter de bergen opkomen. Van boven af wordt de vallei in de gaten gehouden door adelaars. Deze zorgen ook voor de bescherming van de saffraanvelden tegen trekvogels. Hij wil met hulp van de dorpelingen de saffraanvelden nieuw leven in blazen. 27 oude mannen komen 3 dagen wieden. Het veld is klaar en oude tijden kunnen herleven. Moeder was daar ooit de leidinggevende.

 

Er is ook nog een bijzonder ritueel. Meerdere mensen willen op de berg hun doden opgraven ( vermoedelijk uit de oorlogstijd ) en naar beneden naar de stad te brengen. Herbegraven. Kader helpt hen met zijn donkergrooene Ford. Hierna mogen vrouwen hun witte sluier afleggen.

Kader en familie kunnen hier zelfvoorzienend leven. Veel groente en fruit, melk, vissen uit de beek ( behalve de heel mooie kleurrijke ). Alleen brood komt uit het dorp. Hij begint te schrijven achter het bureau van zijn grootvader. Geen Pc, telefoon, etc. Alleen een radio. Alles heel basic. De moeder van Ismael blijkt een verstoten vrouw met een kind. Zij is binnen gekomen en nooit meer weggegaan. 

Het huis is deel van een berg. Warm water in hamman ( vulkanisch ), koeling door riviertjes. In de kast liggen nog de kleren van vader. Schoon gewassen. Aan de muur een foto van Kader, 30 jaar jonger. Hij communiceert met moeder via gebarentaal die zij gebruikten in het contact met de dove vader. Geen sterke man, in tegenstelling tot grootvader.

Kader heeft voor zijn moeder 3 verschijningen, die van vader, grootvader en de man die uit de televisie komt om Ismael les te geven ( moeder doet dan haar sluier om ).. 

  

Vroeger kwamen na de saffraanoogst de mannen samen om met de telescopen naar de hemel te kijken. Kader wil die traditie herstellen, maar zijn oude vrienden zijn er niet meer. Vroeger vertoonde een vriend en dichter op het dorpsplein een film: de koe. Van Dariush Mehrjui. Het toont de economische afhankelijkheid van de koe en de vervreemding van de mens van de natuur. Hij symboliseert de terugkeer naar de basis, naar de trafitionele manier van leven.

Er trekken vluchtende vrouwen door de bergen na de opstand tegen de ayatollahs. Hij zet een mand met eten en drinken neer, die benut wordt. Hij nodigt een filmer uit ( De Koe ) die graag komt. Hij - een nationale trots - wordt door dorpelingen in een draagstoel gebracht.

Hij zet Kader meteen voor de camera en laat hem vertellen over Nederland, over zijn overleven op de vlucht in de vrachtauto ( 1988 ), zijn nieuwe taal, de gedichten van Rutger Kopland en Sinterklaas. de vele boten, de wolken, Rumi, thuis komen in Nederland. Hij kreeg veel erkenning, zoals met het boekenweekgeschenk "De Kraai" in 2011.

De bakker gebruikt nog een kerfstok, zodat er later in saffraan terugbetaald kan worden. Saffraan is de duurste specerij ter wereld en vaak duurder als goud. 30- 35.000 euro per kilo. Er is culinair en medicinaal veel vraag. De arbeidsintensieve verbouw, de beperkte lokaties, het handmatig plukken en het kleine aanbod maken het zo duur.

De natuur levert overigens veel voeding, zoals handgrootte champignons, wilde knoflook en bergspinazie ( rode tuinmelde ). Gratis.

Dariush maakt op het observatorium een buitenbioscoop onder de sterrenhemel. Hij vertoont daar een film over het doodslaan van het meisje Jina Masha Amini door 3 gesluierde vrouwen in 2022. Via smartphones opgenomen. Het leidde tot de "Woman Life Freedom"opstand, maar werd met een nog strengere wet gesmoord. Hij weet wie de moordenares is, brengt haar naar het observatorium voor uitleg en bekentenis. De vrouw zegt zichzelf niet te zijn geweest en dat ze wilde helpen ( ? ).

De mannen gaan een telescoop maken. Ze verzamelen obsidiaan in de bergen. Stoken een smeltover en gietende lenzen in zandvormen. Hans Lipperhey ( 1608 ), de uitvinder van de telescoop komt ter sprake. En Galileï

. Kader ziet het obsidiaan als een verbindingsmiddel met de sterren. Hierdoor kunnen we naar ze kijken. Ook komt er een oude grammofoon in beeld met de 9de van Beethoven.

 

  

Dan komt Shamlou, de dichter van de vrijheid. Hij bekritiseert de ayatollah's. 

"De mens is God " .

Intussen is moeder aan het veranderen. Zij ziet Kader als zijn vader en gaat zeuren als vroeger, overal op letten en zij dreigt hem te slaan. Kader kiest voor een stevige aanpak dat zij dat nooit meer zal doen.

Intussen loopt het dorp uit omdat Jupiter dicht bij de aarde staat. Iedereen wil het zien. Een traditie. 

Voordat het laat wordt draait om een vraag die in het begin van het boek gesteld wordt: Waar gaan we zo verdwaald naartoe? Het lijkt erop dat de mannen in het observatorium tegen het einde van het boek daar een antwoord op hebben gevonden. Deze roman is in mijn ogen een belangrijk werk in het oeuvre van Abdolah omdat hier meerdere lijnen uit zijn eerdere werk samenkomen. Dat zit in grote thema’s als thuiskomen, in terugkerende motieven zoals begrafenissen en in kleine details zoals de verrekijkers en de telescopen.