Narcis door Judith Fanto.

 Narcissen. 

Ze nemen een belangrijke plaats in in dit boek van Judith Fanto. Het betreft de witte of dichtersnarcis, de Narcissus Poeticus . Van half mei tot half juni vullen zij de velden met licht en een bijna bedwelmende geur. In Stiermarken, Totes Gebirge, Oostenrijk. 

Geur.

Dit boek gaat ook over geur. Over parfum, lichaamsgeur en het camoufleren ervan. En Shakespeare zou gezegd kunnen hebben:  "There is something rotten in the state of Austria. and Germany."

Vriendschap.

Eigenlijk het alomvattende thema. Zes door muzikale omstandigheden bij elkaar gekomen jonge mensen: hoofdpersoon Herman ( Manno ), Franzi, Lotte, Bela, Max en Berthold. Tijdens hun jaarlijkse zomerschool worden er ( bloed ) banden voor het leven gesmeed. Gebaseerd op een waar gebeurd verhaal.

Haarlem en Wenen.

De hoofdpersoon is Manno, Herman. Hij is vooral waarnemer en regelmatig ook deelnemer van de geschiedenis die zich geleidelijk aan ontvouwt in de periode 1906 - 1948. Hij heeft veel tegenslag als kind, krijgt vroeg met verlies te maken en belandt op een plek waar hij liever niet is. Dan treedt de genoemde vriendschap binnen.

 

1916. Na de dood van zijn moeder verhuist de tienjarige Manno van Haarlem naar de door oorlog geteisterde wereldstad Wenen. De eisen die zijn nieuwe leven aan hem stelt, drijven hem tot wanhoop, tot hij op een zomerkamp vriendschap sluit met vijf leeftijdsgenoten. In de decennia die volgen overleeft hun hechte vriendschap de meest uiteenlopende beproevingen. Maar als Hitler aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog Oostenrijk binnenvalt, wordt het maatschappelijke persoonlijk en moet ieder van de vrienden kleur bekennen. Kun je een ander ooit ten diepste kennen? Vergt werkelijke vriendschap wel absolute openheid? Of is respect voor de geheimen van de ander juist het grondrecht van elke vriend? ( citaat ).

In dit onvergetelijke verhaal over vriendschap, verraad en vergelding combineert Judith Fanto opnieuw haar wonderschone stijl en historische kennis, die ze combineert met een vlijmscherp psychologisch inzicht. Met groot meesterschap wekt Fanto een vervlogen wereld tot leven, die de lezer betovert en alle zintuigen beroert. ( citaat )

‘Behept met een neus voor waarachtige personages en een stijl zo gracieus als Wenen zelf, schreef Fanto met Narcis een zintuiglijke, historische roman die wezenlijke vragen oproept over wat er gebeurt als vriendschap en ideologie met elkaar in botsing raken.’ - VPRO gids

‘Als enige Nederlander is Manno het buiten­beentje, tegelijkertijd is hij de smeerolie van de groep. Fanto beschrijft mooi hoe de vriendschap onder druk komt te staan door de opkomst van nazisme en fascisme. Een mooie afspiegeling van de tijd tussen twee oorlogen.’ - Margot Osse, MEZZA

Private investigations:

1906 Herman wordt in Haarlem geboren. Zijn moeder was als hulp van mevr. van der Werf meegereisd naar een Kurort in Oostenrijk. Ze raakt verliefd op een militair in uniform. Groots. Indrukwekkend. En wordt zwanger. Terug in Amsterdam wordt zij, o schande, ontslagen. Moeder gaat bij haar grootouders wonen. Als vader langskomt is er niets te zien van de glorie van toen. Een man die zichzelf verwaarloost met een kille stem. Ze trouwen wel.. Herman huilt.

1916 Oma krijgt een hartaanval en zijn moeder Wies wordt doodgereden. Hij probeert rust te vinden in de St.Bavo ( al is hij protestant ). Herman is 10, moet naar een weeshuis waar tante Edmunda hem ophaalt om hem in Wenen her optevoeden. Herman is onder de indruk van deze metropool. Buiten teveel prikkels en in huis: holle vertrekken, tante is een koud mens. Hij verstaat haar niet. Zij schreeuwt. De kokkin leert hem Duitse woordjes. Herman heeft gelukkig de trouwring van zijn moeder die hij kust voor het slapen gaan.

 

Edmunda is omgeven door irritant parfum ( 4711 bergamot, citrus , lavendel ) ). Zij slaat hem regelmatig in zijn gezicht. Als ze weg is gaat hij haar boudoir binnen en ontdekt een extreme garderobe. Ook een kist met Dollars, Zwitserse Kronen en sieraden. 4711 wordt ook medicinaal gebruikt. Net als Haarlemmerolie.
Haarlem is sober, Wenen uitbundig, decoratief, met veel gedoe, geur van ziekte en verval, bedelaars. Herr Reiner komt. Zijn leraar Duits , een goedaardige man en somber. En hij moet op pianoles. Wat hij niet wil.

Herman merkt dat hollandse geschiedenis irrelevant is. Oostenrijk heeft eigen helden. Hij geniet wel van alle barokke details in de kerken. Observeert nauwkeurig. Zijn liefde voor kunst wordt geboren. De Polanenkerk. Kerk van de beschermengelen. Basis uit 1211. Helaas meermaals verwoest.

Manno gaat tekenen. Hij heeft talent en maakt portretten van het personeel. Concessie met Edmunda: pianoles versus tekenspullen. Pianolessen hopeloos ( optreden bij dames leidt tot braken). Leraar Reiner is Jood. Edmunda toont zich een monster met een monsterlijke stank. Manno ( Herman ) is voor haar geen kind, maar een requisiett.
Uit woede en wraak steelt ze de ring van zijn moeder. Zijn laatste strohalm is weg. Fredi, de kokkin, helpt en hij sluit zich af van de wereld. Wil niet meer eten. Diep gekwetst. Tekenen. Ook vanaf de vensterbank. De kanarie vliegt weg.
Manno's eindrapport is goed. Reiner vraagt of hij naar de zomerschool ( Wittgenstein ) kan voor extra muzieklessen. Okee. Edmunda naar Kurort in Baden.
Contact met leeftijdsgenoten doet wonderen ( herinneringen aan Kamp De Lier komen bij mij op, in het leger, Appie, Witte - wij met zes tegen de rest / gezag of Laag Zuthem ).

 

 

 Bela, Max, Berthold, Lotte, Franzi, Manno. Veel plezier op de slaapzaal samen. Hij eet beter en wordt gezonder ( wandelingen ). Gaat beter slapen ( met 6 op één heel groot bed ). Solidariteit groep. Geluksgevoel komt dichterbij. Stamppotten.  Hij tekent de meisjes. Generaal, de leraar en baas, woest. Wegsturen dreigt. Bela verwijst naar Rembrandt, Rubens, ook Hollanders,  en redt zo de situatie. Als Edmunda langs komt plast hij van angst in zijn broek. De generaal helpt hem. Alles wordt tot in de details, ook gedrag, bijgehouden in een blauw logboek, dat Francine verduistert ( op het dak gaan zitten als afleiding ). Eindrapportages nu uit het hoofd.
Afscheid, vinger snijden en bloedverbond. Zweren elkaar trouw. Thuis tekent Manno zijn docenten en krijgt bewondering en coulance. Kropad, directeur school wil portret voor zijn vrouw zonder wrat. Manno helpt,

Berthold mislukte mensuur ( trok terug ) levert minderwaardigheids gevoel. Geurtochten met Dela met waarde vriendschap. Met Lotte gaat hij shoppen. 
1928 Manno voelt zich buitengesloten, deels. Dela zoekt naar  parfums in de bergen.
1929 Boerderij Baumi en Paul. Vader zelfmoord. Gesprongen in een ravijn. Manno verliefd op Franzi, ook op Lotte.

Vader komt terug. Alcoholist, ontslagen uit het leger. Uitgeteerd, negeert Manno, maar Edmunda let nu minder op hem. Ruzie. Edmunda blijkt courtisane.
Een lederhose draag je naakt.  Max en Franci zijn joods. Dela en Paul zijn homofiel. Zij hebben kort samen iets dat door Manno wordt ontdekt.  Thuis moet Manno op Weense wals les.

Ze komen alle 6 5 zomers terug en de verbinding groeit. Manno leeft op in de zomer en zakt dan weer weg. 

1926
 Bela is inmiddels laborant. Werkt met geuren. Max werkt daar ook. Francine studeert Frans. Ze gaan samen roeien op een meer. Franci werkt voor de socialisten. Max is aktief in de synagoge en studeert scheikunde.. Manno logeert tijdelijk bij Bela.  De vader van Manno is dood, alles verzopen ( verkoopt de inboedel van het huis dat niet van hem of Edmunda was ) en gestorven in 1923. Berthold heeft een sabellittken. Mensuur als ereteken. In de maatschappij is veel polariteit.
Ze besluiten bijeen te komen in Steiermark bij Frau Baumi en haar zoon Paul. Lotte kent hen. Bij het Loser gebirge. Het is narcissentijd ( klein, wild, wit, geurend ). Altijd in een bosje meenemen. Eén brengt ongeluk.  Bloedworst en peertjes. Lieveheersbeestje in doosje. Bela is er via Manno altijd bij. Bij het zwemmen wint de Hollander. Hij tekent veel en ze helpen op de boerderij. Men. Reinert ( vader Max ) overlijdt. Bela brengt Menno in contact met een adelijke familie om een schilderij te restaureren. Een succes. Eind geldzorgen Manno.  Berthold vindt homofilie tegennatuurlijk.

Er wordt gefilosofeerd als er een vogeltje op het raam tikt. Die ziet zichzelf. Narcissus komt op. Verliefd zijn op je spiegelbeeld. Freud. De geur van de wilde narcissen combineren met citrus en bergamot.

1927 
Rechtextremisten vrij gesproken. Opstand arbeiders. Gerechtshof in brand.

 

1930/1931.
Dela neemt Manno mee naar een homobar. Daar is ook de kapelaan van de Polanenkerk.n de Polanenkerk.  Manno wil en gaat weg. Politie inval, arrestatie. 
Hij maakt een portret van Franci, op wie hij heimelijk verliefd is. Zij is met Max. Max is inmiddels fysicus. Manno mist de geur-expedities met Dela en verschijnt een keer naakt bij hem thuis. Dela reageert neutraal. Manno kust hem, zachte lippen en flauwe erektie. Bij Dela niets. Ze gaan in bed tegen elkaar aanliggen en helder wordt dat Manno voor Dela een hartsvriend is en geen sexpartner.
De vrienden vieren Kerst bij Bela thuis op het kasteel. Alles heel protserig. Dela's vader is helemaal opgetuigd. Francine raakt in de ban van een officier ( blijkt later Berthold , een geheim ) en wordt zwanger. Edmunda weet raad, maar werkt alleen mee omdat zij denkt dat het kind van Manno is.
Klaar voor de zomerexcursie komt het bericht dat Paul zelfmoord heeft gepleegd net als zijn vader door in een ravijn te springen. Het drukt de sfeer. Berthold en Lotto zijn van plan te trouwen. Berthold heeft 3 jaar de schijn opgehouden dat hij studeerde ( geheim voor vrienden ). Hj gaat nu in het bedrijf van zijn vader werken ( karton ).

1932.
Manno is restaurateur van een Rubens geworden. Hij krijgt complimenten. Leraar Eigenberger. Kunstenaarscafé. Tot universitair docent benoemd. Naar Bela. Max is mishandeld op de universiteit. Fascisten versus Socialisten. Aangifte kan niet. De rector magnificus is de baas. Veel docenten fascistisch en tegen verjoding en verlinksing.Lotte werkt bij inmiddels voor de Hitlerjugend. Ontkent problemen. Ziet het als onschuldig werken met jeugd. Lotte zwanger. Huwelijk Berthold.

Veel geweld in de straten. NSDAP, Horst Wessellied, Gestrekte armen. Ook de socialisten zijn bewapend. Demonstreren tijdens verhuizing. Rookbom. Balkon stort in. Hij gaat op bezoek bij de Eigensbergers ( ook nazi sympathie ). Die vragen hem naar Haarlem, duinen en dijken, zeelucht. Herinneringen aan zijn moeder. Het raakt hem .Thea steunt.  
Edmunda krijgt een hersenbloeding,  coma en overlijdt. Gele jurk. Berthold komt condoleren.  De eigenaar van de woning wil zijn huis terug. Huis ziet er verwaarloosd en kaal uit. Zijn vader had de geleende schilderijen verkocht voor drank.  Hij mag logeren bij zijn baas. Heil Hitler. Dood aan de flikkers. Raam ingegooid.

Manno restaureert en geeft les over de Slag bij Leipzig van Sauerweid, zijn violet voorloper impressionisme. Kleine Berthold is geboren. Manno neemt de geldkist mee. Mannelijk parfum: tabak, leer, citrus. Tabak staat onder toezicht. Dela gebruikt onderzoek universiteit.
Adolf Hitler aan de macht. Gestapo ook. Dela mist Lotte. Haar interesses veranderen.meer conservatief. '' Familie van Max dood door aanslag". Regering verbiedt de NSDAP na een aanslag. Tabaksoogst. Drogen op zolder. 

1934.
Leger vecht met socialisten. Staking . In februari 1934 begon een opstand in Wenen, ook wel bekend als de Februarivolksopstand of de Oostenrijkse Burgeroorlog, die begon met stakingen en uiteindelijk ontaardde in een gewapende opstand van socialisten tegen het autoritaire, corporatieve regime van de Ständestaat onder leiding van Engelbert Dollfuss. Deze opstand eindigde in een militaire nederlaag voor de socialisten, waarna hun organisatie, de Republikanischer Schutzbund verdwijnt.

 

 
Bertold komt bij Bela, die veel van zijn spullen ( grammofoon, vazen ) heeft weggedaan ?? Dela lijkt Bertold te ondersteunen. Wel veel geursessies. Vakantie huis Eigenberger. Zeller See. Thea en Robert Ze kunnen geen kinderen kijken. Francines broers en ouders worden gearresteerd. Manno twijfelt of vriendschappen altijd stand houden als mooi geheel ( vgl. schilderij ).
Max en Franzi komen langs. Stoofvlees en bier. Socialisten en Nazi's zitten samen in gevang. Jodenhaat. Joodse leerlingen apart van anderen.  Geldgebrek Dela ? Auto verkocht aan Berthold. Personeel ook al weg. Rijke ouders. Max en Franzi gaan trouwen in de synagoge ( Stadttempel ).

 

1935.
Max wil niet naar narcissenland. Franzi wel. Bela blijft weg. Bela wil Berthold vermijden. Hij blijft liever in de homo scene. Op de universiteit. Nazi schiet iemand dood. Max aangedaan.
Duits zuiver houden. Franzi heeft verdriet. ze kan geen kinderen krijgen door de abortus. Die zwangerschap kwam van Berthold. Zij houdt van hem ! Ook al is zij met Max.

1938.

Veel geweld en agressie op straat. Ook op universiteit. Academie zelf blijft vredig. Manno gaat tot zijn schrik met Berthold naar lezing van Seys Inquart ( die hij later in Haarlem zal ontmoeten als die daar Rijkscommissaris is met belangstelling voor kunst ), Swartika's. Manno krijgt een dubbele logontsteking. Duitsland valt binnen. razzia's volgen.

Max kan geen diploma krijgen ( jood ) Hij wil vluchten naar Engeland met Franzi. Manno regelt diploma via geld en sieraden van Edmunda. Zij kunnen naar Londen. Manno weigert de Ariër verklaring en wordt ontslagen. Bela's huis wordt gesloopt, met een arrestatie via Berthold. Advocaat kan niet helpen, naar Dachau en vermoord. Berthold heeft Dela steeds afgeperst ( jaloezie rijkdom ). Bela zou een vijand vijand van de staat en volksgezondheid zijn. Vriendschap deels kapot ! Manno slaakt een archetypische schreeuw. Pijn over dit alles.

1938 Haarlem.

De ontslagen Manno krijgt een brief van Adema, Haarlems Fans Hals Museum. Hij heeft een restaurateur nodig. Zijn Nederlands komt terug. Gaat wonen aan de  Korte Herenstraat en stuurt een brief naar Max en Francine ( huishoudster geworden). Manno koopt vooraf in Wenen Bela's mooiste geuren.
Apotheek van Cohen, Manno restaureert het portret van zijn vader. Cohen maakt  pastilles tegen slechte adem Adema, die niet kan ruiken door vroegere oplosmiddelen. Oksels als Zwitserse kaas.

 

In 1938 was het Frans Hals Museum al gevestigd in zijn toenmalige locatie, een voormalig oudemannenhuis aan het Groot Heiligland in Haarlem. Het museum was toen al verantwoordelijk voor de collectie stedelijk kunstbezit en het beheer en de uitbreiding daarvan, waaronder de wereldberoemde collectie schilderijen van Frans Hals. 
Als in Nederland de algehele mobilisatie plaats ( 1939 / 40 ) vindt is het tijd om de kunst veilig te stellen.B.v. Topstukken verbergen op cilinders buiten Haarlem.

Manno huurt bovenetage vol pension. Begraaft geld Edmunda in de tuin. Koninginnedag Wilhelmina. Suiker op de bon. De bunker in Zandvoort is in aanbouw. Kunst wordt ondergebracht in  kerkhoven, ziekenhuizen en bunkers.
Adema: Oorlog is politiek. Kunst is de hoeder.

Inval Duitsers. Ze werken door. Restauratie Metsu. Capitulatie. Blijven restaureren. Mevr.Klei. helpen verduisteren. 29 mei. Seys Inquart Rijkscommissaris .Aluin met aluminiumchloride is okselverfrisser voor Adema. Nieuwe trend USA. Manno waarschuwt Cohen.
1940 blijft relatief rustig. In februari begint de Jodenvervolging, gevolgd door de Februaristaking. De hel breekt los. Haarlem krijkgt in Plekker een NSB burgermeester. S.L.A.Plekker. Spotnaam : Slaap lekker.

Joden mogen steeds minder. Kunst naar Zandvoort Waterleidingduinen. Bunker. Alle musea leveren. Rauter en Seyss komen binnen. Feestje. 2000 vierkante meter. Frans Hals is nu een van Duitslands grote schilders. Cohen weg. Hendrik nu de baas. Jodenhaat. 5 okt. 1940 de Ariërverklaring Manno ondertekent door Adema. Adema ook anti joods.

!942.

1942 dec. Max en Franzi's brief geopend en bewerkt. Manno kweekt nu tabak.  Dela's zaden. Hij reist altijd met hem mee langs geuren. Cultuur kamer exposities. Er zit een luchtje aan Adema. Manno moet wacht lopen. 

 1943.

 

Tabaksrook kamertje. Kunst naar St. Pietersberg. Zandvoort naar de Atlantikwal. Bela wordt een meedenker. Geheime brief Adema en Karel. Homo relatie. Neerstortende Messerschmidt in stad. Dokter de Vries is doodsbang. Kruipt in kast.

 1944.

Oktober. Franzi en Max weten nog niets van familie. Hongerwinter. Onderwijs ligt stil ivm Arbeidseinsatz. Organist speelt het Wilhelmus. Gearresteerd. Stad stinkt. Grote afvalberg.
26 nov gevorderde Arbeitseinzatz. Manno loopt risico. Moet zich melden. Adema wil dat niet. Dirksz van Santpoort. Onderduiken om te restaureren. Onderduikatelier. Adema blijft weg. Fritz brengt voedsel. Tulpenbollen. Erg koud in museum. Brood van erwtenmeel. Bossen worden omgehakt. Invloed kou op verf. 

 

 1945.

Maart. Geallieerden in opmars. Veel ziekte buiten. Narcissen kijken in binnentuin. Bela: deze ruiken niet. Puddingpoeder. Fritz komt niet meer.
Oktober, herfst 1945. Antonibrug. Fritz gezien. Moest zelf onderduiken. Cohen terug. Ondergedoken. Adema met pensioen. Zuiveringscommissie. 
 

1948 Londen

Familie Franzi in Minsk gedood. Franzi onthult haar geheim. Max topfunktie. Adoptie jongen, meisje. Brief Lotte. Berthold gedeprimeerd. Kinderen ziekelijk.Gemis vriendschap. Altausee met Manno. Kinderen komen ook.

Manno, Max en Franzi besluiten tot een reünie bij Baumi, temidden van de narcisvelden. De kinderen van Berthold en Lotte ( Berthold jr. en Otylje ) komen ook. Lotte niet, al mist zij de vriendschap. Berthold is gedeprimeerd, zijn fabriek is hij kwijt. De situatie in Wenen is slecht. Bezet door de Russen. Zeker 40.000 doden. Berthold jr. lijkt erg op zijn vader en ie anti jood en anti homo. Zijn zusje heeft anorexia. Naar de Althausersee.

Tijdens een gesprek met Max komt alles er uit: de afpersing van Dela, de tip die tot Dachau en zijn dood leidt. Dat Berthold voor zijn verdiensten gedecoreerd is en Lotte de Hitlerjugend aanstuurt. Er vallen grote gaten in de vriendschap. Max is woedend en ook blij dat hij het nu weet. Wat hij niet weet is dat Berthold Franzi heeft bezwangerd, dat de abortus erna maakt dat zij geen kinderen meer kan krijgen.

Ze gaan de natuur in. Plukken narcissen en leggen die op de herdenkingsplek voor Paul en zijn vader. De Althausersee ligt achter de berg. Berthold wil het beter kunnen zien en loopt met Max naar een geschikte uitzichtsplek. Daar gebeurt het "onvermijdelijke".

1948 Haarlem.

Het regent pijpestelen. Manno is nu vrij gevestigd als restaurateur: Jan van Kessel boeket met een enkele narcis. Max en Franzi berichten dat zij 2 weeskinderen geadopteerd hebben. Benjamin van 8, Rifke van 6. Hun Roemeense ouders zijn in Auschwitz vermoord. Zij gaan hen joods opvoeden. Als zij Chanoeka ( feest van het licht ) wordt Manno uitgenodigd.

1948 Londen.

Zij staan stil bij de vriendschap,hun vriendschap, een geheel van "uitwisseling van diensten", van geven en ontvangen en omgekeerd. Door Berthold deels kapot gemaakt en aan Dela ontnomen. Een streven naar harmonie met een evenwicht tussen licht en donker. 

 

Mijn review op Storytell:

Een meeslepend verhaal dat raakt aan de uitersten van het mens zijn. Van al het goede en het kwade en alles daartussenin. Mooi verwoord : Judith Fanto én voorgelezen: Bartho Braat. Ik blijf achter in geraaktheid. Een aanrader.